نشست علمی «آسیب‌شناسی مساله مهریه در نظام حقوقی، اجتماعی ایران» با حضور جمعی از کارشناسان و صاحب‌نظران این حوزه در خانه اندیشه ورزان برگزار شد. این نشست در تاریخ 21 اسفندماه سال 1402 به همت موسسه رسانه‌ای حامین و با همکاری مرکز پژوهش‌های مجلس، مرکز تحقیقات اسلامی مجلس شورای اسلامی و پژوهشگاه قوه قضاییه برگزار شد.

در این نشست علی نوری، دبیر گروه خانواده انجمن جامعه شناسی ایران؛ مریم مهاجری، مدرس دانشگاه و محقق پژوهشگاه قوه قضاییه؛ الهه علیخانی، استاد دانشگاه و مشاور خانواده قوه قضاییه؛ حجت الاسلام و المسلمین محمدحسن روحانی، فعال حوزه ازدواج به بحث و تبادل نظر درباره مهریه و نقش آن در نظام حقوقی و اجتماعی ایران پرداختند.

مقدار مهریه به مثابه منزلت اجتماعی خانواده‌ دختر

علی نوری، دبیر گروه خانواده انجمن جامعه شناسی ایران در ابتدای نشست به بررسی چگونگی تبدیل شدن مهریه به یک مسأله در جامعه ایران پرداخت. او با اشاره به سابقه تاریخی مهریه در ایران، اذعان داشت که این موضوع از دهه 70 به بعد به یک چالش اجتماعی تبدیل شد. تحولات اجتماعی و فرهنگی در ایران، جایگاه و کارکرد مهریه را دگرگون کرده است. عواملی مانند تقویت زندگی شهرنشینی، تضعیف زیست سنتی و شتاب‌ در استفاده از الگوهای زندگی مدرن در فرهنگ خانواده ایرانی اصلی‌ترین نقش را در تغییر نگاه به جایگاه و کارکرد مهریه داشته است.

به گفته او با افزایش شهرنشینی، میزان اعتماد و فرآیند شناخت از افراد دشوارتر شده است و مهریه به عنوان یک ضمانت برای زنان بعد از طلاق در نظر گرفته شده است. در نگاه جدید هر دختری که مهریه بالاتری دارد، از منزلت اجتماعی بالاتری برخوردار می‌شود. این موضوع چالش‌ها و پیامدهای متعددی از جمله دشوارشدن ازدواج، رواج ازدواج سفید، تبدیل شدن ازدواج به یک معامله برای جامعه ایرانی به همراه داشته است.

نوری با بیان برخی راهکارها به لزوم اصلاح رویه مهریه در جامعه اشاره کرد. او با تاکید بر لزوم نگاهی جامع به مقوله ازدواج و مهریه اظهار کرد که ازدواج نباید به مثابه یک معامله تلقی شود و خانواده‌ها به جای تمرکز بر مهریه، باید بر استحکام پایه‌های زندگی مشترک از طریق سازش و گفت‌وگو تمرکز کنند. علاوه بر این مهریه با اجبار قانون و تهدید به زندانی کردن مردان دریافت می‌شود و نمی‌توان آن را هدیه فرض کرد.

مردان باید از قانون حق حبس آگاه شوند

مریم مهاجری، مدرس دانشگاه و محقق پژوهشگاه قوه قضاییه در پاسخ به اینکه آیا حاکمیت به عنوان بخش عمومی، حق دخالت در حقوق خانواده به عنوان بخش خصوصی را دارد، گفت: خانواده علاوه بر داشتن کارکردهای اجتماعی و فردی، نقشی کلیدی در جامعه ایفا می‌کند. ازاین رو عدم توجه و ساماندهی به این حوزه تبعات منفی برای جامعه به دنبال خواهد داشت. خانواده به عنوان اولین نهاد تربیتی، در شکل‌گیری شخصیت، هویت افراد و همچنین تربیت نیروی انسانی کارآمد برای جامعه نقش اساسی دارد و از این زاویه دخالت نهاد حاکمیت در حقوق خانواده یک ضرورت است.

او در ادامه به مهریه که یکی از چالش‌های مهم در نظام مسائل حقوق خانواده است، پرداخت. این پژوهشگر با تأکید بر تنوع و تفاوت افراد در جامعه، بر ضرورت تبیین و اطلاع رسانی دقیق، به دو مفهوم کلیدی «حق حبس ناشی از مهریه» و «حق اعسار برای مرد و تقسیط مهریه» اشاره کرد و بیان کرد: تعیین مقداری واحد برای مهریه برای همه افراد منطقی و عادلانه نیست.

مهاجری بیان کرد که عدم آگاهی کافی از این مفاهیم، منجر به بروز مشکلات و چالش‌های متعددی در روابط زوجین و مراجع قضایی می‌شود. بنابر ماده 1085 قانون مدنی زوجه در صورتی که مهریه‌اش را دریافت نکرده باشد تا زمان دریافت مهریه می‌تواند از انجام وظایف زوجیت امتناع کند. حالا در نظر بگیرید خانمی با مهریه بالا تا وقتی که مهریه خود را دریافت نکرده است می‌تواند از انجام وظایف زناشویی سر باز بزند.

بسیاری از آقایان با این ابعاد مهریه آشنایی ندارند. در جامعه ما ناآگاهی باعث افزایش آسیب‌های مهریه شده است. اگر این بی اطلاعی نسبت به حقوق از بین برود بسیاری از این چالش‌ها را شاهد نخواهیم بود. متاسفانه بعضی از زنان از قانون حق حبس علیه مرد سوء استفاده می‌کنند. بعضی از فقها گفته‌اند مهریه‌ سنگین که مرد توانایی پرداخت آن را ندارد، از نظر شرعی پذیرفته شده نیست و می‌توان تبدیل به مهرالمثل شود. پرونده‌های درخواست اعسار در دادگاه‌ها یکی از بیشترین موارد مراجعات قضایی است و مردان اگر به موقع درخواست اعسار دهند و با مدارک حقوقی کافی اقدام کنند، بازداشت نمی‌شود. قانون مهریه یکی از موانع تشکیل خانواده است.

الهه علیخانی، استاد دانشگاه و مشاور خانواده قوه قضاییه به بررسی جایگاه مهریه در حقوق زنان پرداخت. او با تأکید بر اینکه مهریه از زمان وضع به عنوان پشتوانه مالی برای زن در نظر گرفته شده است، به وجود فاصله‌ای عمیق بین نگاه عرف و نگاه حقوقی در جامعه نسبت به این موضوع اشاره کرد.

این استاد دانشگاه بیان کرد که این تناقض، منجر به بروز مشکلاتی در زمینه ازدواج، روابط زوجین و مطالبه مهریه می‌شود. او با استناد به پرونده‌های قضایی، گفت: مهریه در حال حاضر کارکرد حقوقی و فقهی خود را از دست داده و به ابزاری برای آسیب رساندن به زوجین تبدیل شده است. فلسفه اصلی مهریه کمک به زن و مرد برای استمرار زندگی مشترک آن‌‌ها است، اما نگاه غلط به مهریه تبعات منفی متعددی از جمله افزایش سن ازدواج، کاهش تمایل به ازدواج، و بروز مشکلات و چالش‌های متعدد در روابط زوجین را به دنبال داشته است. مردان برای فرار از مسئولیت سنگین ازدواج مانند مهریه و نفقه تمایل پیدا می‌کنند تا ازدواج هباشی داشته باشند.

او در ادامه به چهار راهکار اصلی برای اصلاح نگرش به مهریه عنوان کرد: فرهنگ سازی و آموزش، ارتقای آگاهی عمومی در خصوص فلسفه و کارکرد صحیح مهریه؛ مشاوره های پیش از ازدواج، کمک به زوجین جوان برای انتخاب آگاهانه و حل مسائل مربوط به مهریه؛ اصلاح قوانین مربوط به مهریه، بازنگری در قوانین با هدف ایجاد تعادل و تناسب بین حقوق زن و مرد و ترویج فرهنگ ازدواج آسان، تشویق جوانان به ازدواج بدون تجملات و توقعات غیرمنطقی دوره آشنایی کامل پیش از ازدواج موجب کاهش آسیب‌های مهریه.

در پایان حجت الاسلام محمدحسن روحانی، فعال حوزه ازدواج به بررسی ماهیت مهریه و نقش حاکمیت در تضمین این حق پرداخت. او با تأکید بر اینکه مهریه حق زن است و مرد موظف به پرداخت آن می‌باشد، به دو وجه مهم این موضوع، یعنی حق و هدیه بودن مهریه، اشاره کرد. او همچنین بیان کرد وجه هدیه بودن مهریه در تناسب آن با وضعیت اقتصادی و اجتماعی زوج نمود پیدا می‌کند. به عبارت دیگر، مهریه باید در حدی باشد که ضمن حفظ ارزش و اعتبار آن، از ایجاد چالش و مشکل برای مرد در زندگی مشترک جلوگیری کند. در این راستا نقش حاکمیت در زمینه قانون‌گذاری و حمایت از حقوق زن در دریافت مهریه مورد بحث و بررسی قرار گرفت.

روحانی همچنین معتقد است که قانون باید ضمن حفظ تعادل بین حقوق زن و مرد، از سوء استفاده مهریه به عنوان ابزاری برای فشار و آسیب رساندن به زوجین جلوگیری کند. اکثر پسرانی که تمایل دارند با 14 سکه ازدواج کنند، از طرف دختران و خانواده‌های آن‌ها پذیرفته نمی‌شوند و نمی‌توانند ازدواج کنند. در این نشست همچنین بر ضرورت فرهنگ‌سازی و ارتقا آگاهی عمومی در خصوص فلسفه و کارکرد صحیح مهریه تأکید شد و نقش آموزش‌های پیش از ازدواج و افزایش دوره آشنایی زوجین در انتخاب آگاهانه و تعیین مهریه معقول مورد بحث قرار گرفت.

برای مشاهده این هم‌اندیشی می‌توانید به ویدئو زیر مراجعه بفرمایید.