ازدواج پیوند رسمی و قانونی و دینی و عرفی بین زن و مرد می باشد. در دوران اخیر شاهد تغییراتی در ازدواج بوده ایم؛ به نحوی که در برخی از جوانان، ازدواج اعتبار و اهمیت سابق خود را از دست داده و راه های جایگزینی برای آن تعریف شده است.
به نظر می رسد که در حال حاضر استقبال از راه های جایگزین ازدواج، به صورت کلان ریشه در چالش های تاریخی، اجتماعی دوران اخیر دارد. تغییر پارادایم سنت به مدرن باعث شده است که بسیاری از ارزش ها تحت تاثیر قرار گرفته که در این میان موضوع خانواده و ازدواج نیز از این تحولات دوران بی نصیب نمانده است. به نحوی که با تجربه فضای مدرن، بسیاری از هنجارهای مربوط به ازدواج که در قرون گذشته ارزشمند محسوب میشد؛ امروزه ممکن است همانند گذشته در نزد برخی حامی نداشته باشد. به صورت خاص، بسیاری از تحولات اساسی در حوزه خانواده و ازدواج پس از انقلاب جنسی که در سال 1960 روی داد؛ به نحوی که به روش های جایگزین ازدواج مانند ارتباط دوستی دختر و پسر، همخانگی و.. رسمیت بیشتری داده شد. براساس دیدگاه یکی جامعه شناسان غربی، در پنجاه ســال اخیر مهمتـرین تغییر در شـــکل الگـوی تحول خانواده ، رشد و گسترس پدیده همخانگی بوده است. طبق داده های جمع آوری شده از بسیاری از کشورهای جهان، آمار ازدواج پس از انقلاب جنسی ابتدا در کشورهای غربی و سپس در سایر کشورها سیر کاهشی داشته است و در عوض راه های جایگزین آن تقویت شده است. روابط جنسی که در راه های جایگزین ازدواج وجود دارد باعث می شود اعتماد به جنس مخالف کاهش یافته و تمایل به ازدواج کم می شود و در این وضعیت زمینه برای تجرد قطعی فراهم می شود و فرصت ازدواج از دست می رود؛ مثلا در کشور کانادا در سال 2003 آمار ازدواج در مقایسه با سال 1965 کانادا شصت درصد کمتر شده و در عوض آمار همخانگی سه برابر شده است. در کشور انگلیس 85 درصد از افراد متاهل، با همسر فعلی شان رابطه همخانگی داشته اند و همچنین در طول چند دهه اخیر همخانگی در آمریکا به صورت تصاعدی افزایش یافته است. از سال 1987 تا 2002، تعداد زنان 35-39 ساله که تجربه رابطه همخانگی داشته اند از 30 درصد به 61 درصد افزایش یافته است. همچنین تعداد جوانان آمریکایی که به همخانگی روی می آورند از کسانی که بدون تجربه همخانگی ازدواج کرده اند بیشتر بوده است. به علاوه در آمریکا کسانی که تا سه سال پس از تجربه همخانگی اقدام به ازدواج کردند از 60 درصد در سال 1970 به 33 درصد در سال 1990 رسیده است.

چه اهدافی در راه های جایگزین ازدواج وجود دارد؟

راه های جایگزین ازدواج غالبا به دو منظور صورت می گیرد. برقراری رابطه با هدف ازدواج و برقراری رابطه بدون قصد ازدواج، برقراری رابطه با هدف ازدواج در زمانی است که طرفین برای برای شناخت و ارزیابی یکدیگر جهت ازدواج وارد رابطه می شوند. برای مثال همخانگی در ژاپن و سایر کشورهای شرق آسیا بیش تر پیش درآمدی بر ازدواج است تا جایگزین و رقیب ازدواج. در برقراری رابطه بدون قصد ازدواج، طرفین برای ارضای نیازهای عاطفی و جنسی وارد ارتباط می شوند و برنامه ای برای ازدواج ندارند. به صورت کلی به نظر می رسد تمایل به برقراری رابطۀ جنسی و رفع نیازهای جنسی مهم ترین واقعیت در راه های جایگزین پیش از ازدواج باشد.

وضعیت راه های جایگزین ازدواج در کشور

در دهه های اخیر در کشور ما نیز به دلیل وقوع بسیاری از تغییرات اجتماعی؛ مشکلات اقتصادی و معیشتی، بیکاری، ورود فرهنگ و ارزش های غربی از طریق رسانه ها و.. راه های جایگزین ازدواج وارد مرحله ی چالش زاتری در مقایسه با راه های جایگزین در گذشته (مثل روسپیگری و…) شده است؛ به نحوی که در یکی دو دهه ی اخیر شاهد پدیده ای به نام همخانگی هستیم. هم خانگی یا ازدواج سفید یا همباشی نوعی زندگی مشترکی میان دختر و پسر است که توسط نهاد های رسمی و دینی مورد ثبت قرار نمی گیرد. همخانگی امروزه آمار رو به رشدی دارد ولی در عین حال به دلیل حساسیت موضوع در حال حاضر آمار رسمی از فراوانی آن در وجود ندارد؛ ولی براساس مطالعاتی که روی این دسته از افراد صورت می گیرد و برخی از نظرسنجی ها، گاهی آمارهایی ارائه می شود؛ برای مثال براساس یافته های موج سوم ارزش ها و نگرش های ایرانیان که در سال 1395 صورت گرفت بیش از نود درصد از پاسخگویان با پدیده ازدواج سفید مخالف بودند و صرفا کمتر از سه درصد با زندگی دختر و پسر بدون ازدواج رسمی موافق بودند. در سال 1398 نیز نظرسنجی دیگری صورت گرفت که نتایج نشان داد میزان موافقت با همباشی افزایش یافته است که حدود ده درصد از پاسخ گویان موافق این پدیده بوده اند. همچنین در مطالعه ی دیگر طول عمر ازدواج سفید در شهرهای تهران، مشهد و اصفهان بین 1 تا 3 سال بود.

علل گرایش برخی به راه های جایگزین ازدواج

در راه های جایگزین ازدواج وقتی برخی خواسته ها و نیاز شخصی خود را به خواست گروهی و خانوادگی ترجیح می دهند؛ در چنین شرایطی باورها، ارزش ها و انگیزه های افراد در اولویت قرار می گیرد و براساس آن رفتار می شود و تصمیم گیری می شود. برای مثال بسیاری از دختران انگیزه خود از ازدواج سفید را کسب استقلال و بدست آوردن برابری جنسیتی می دانند؛ به نحوی که در این رابطه احساس آزادی عمل بیشتری می کنند و از نظر نقش ها و وظایف جنسیتی محدودیتی را احساس نمی کنند. همچنین برخی دیگر معتقد هستند که همخانگی می تواند تجربه ی مناسبی باشد که قبل از زندگی مشترک طرفین ویژگی های یکدیگر را به خوبی شناسایی کنند و بر اساس ارزیابی های بدست آمده، درباره ازدواج تصمیم گیری کنند. به علاوه در نزد این افراد از آنجایی که در راه های جایگزین ازدواج در مقایسه با ازدواج، ورود به رابطه و اتمام آن آسان تر است و مقدمات و ملاحظات ازدواج رسمی را ندارد؛ بسیاری از مسئولیت ها و دشواری های ازدواج درآن برداشته می شود و از این لحاظ دغدغه ای وجود ندارد.

پیامدهای راه های جایگزین ازدواج

مطالعات داخلی و خارجی بسیاری وجود دارد که به پیامدها و عواقب راه های جایگزین ازدواج اشاره کرده اند که به آن ها اشاره خواهد شد. مطالعه ای در چین نشان داد که میان طلاق و تجربه همخوانی رابطه مستقیمی وجود دارد؛ یعنی احتمال طلاق در میان افرادی که در ارتباط همخانگی هستند بیشتر است. در آمریکا احتمال جدایی زوجینی که با یکدیگر همخانه بودند بیش تر از زوجینی بوده که قبل از ازدواج همخانه نبودند و به علاوه تجربه همخانگی با خیانت و خشنونت بیشتری همراه بود.
به نظر می رسد الگوها و رفتارهای موجود در راه های جایگزین ازدواج در تضاد کامل با فرهنگ و ارزش های ایرانی اسلامی است. کسانی که درگیر این نوع روابط شده اند هویت خود را کاملا مستقل از خانواده و فرهنگ جامعه درنظر می گیرند. همچنین عادی سازی سازی روابط جنسی قبل از ازدواج، کنارگذاشتن کامل خانواده در فرایند تشکیل این روابط و عدم تمایل به تشکیل خانواده و تغییر در نگرش به ازدواج چالش مهمی برای بنیان ها و ارزش های خانواده ایرانی می باشد. همچنین راه های جایگزین ازدواج پیامدهای اجتماعی، قانونی، روانشناختی متعددی دارد که به آن ها اشاره می شود.
در راه های جایگزین ازدواج مانند همخانگی ممکن است مقبولیت اجتماعی طرفین کاهش یابد و جایگاه اجتماعی آنان مثل شغل و تحصیل تحت تاثیر منفی قرار بگیرد؛ در چنین وضعیتی بهره وری اجتماعی شان ممکن است کاهش پیدا کند. افراد جامعه ممکن است به این افراد برچسب های اجتماعی بزنند و مورد طرد واقع شوند که در این شرایط ممکن است احساس ناامنی نمایند و احتمال دارد که سراغ رفتارهای پرخطر بروند.
افرادی که در رابطه همخانگی به سر می برند در مقایسه با دیگران ممکن است پیوندها اجتماعی ضعیف تری را با دوستان و اعضای خانواده شان داشته باشند. همچنین حس تعلق اجتماعی آن ها پایین تر است به طوری که هنگامی که در زندگی شان با چالشی مواجه شوند ممکن است حمایت های اجتماعی کمتری را دریافت نمایند. همچنین ممکن است رفتارهای نامناسب و هنجارشکنی های اجتماعی از خود نشان دهند. به علاوه تهدید، تحقیر و تمسخر دروغ گویی و… مواردی است که احتمال دارد این افراد انجام دهند که می تواند به سلامت فرد و طرف مقابل صدمه بزند.
از آنجایی که راه های جایگزین ازدواج در کشور ما پشتوانه ی قانونی ندارد و افرادی که در رابطه هم خانگی هستند در صورت مواجهه با چالشی، تعهد اجتماعی و قانونی در قبال آن ها وجود ندارند و در عوض ممکن است طرفین از نظر قانونی مورد پیگرد قرار بگیرند. به علاوه سایر صاحبان مشاغل و صاحب خانه ها ممکن است به دلیل قوانین از ارائه خدمات به این افراد صرف نظر کنند.
ترس از افشای رابطه، پنهان کاری در راه های جایگزین ازدواج دیده می شود؛ بدین صورت که این افراد تمایل ندارند نگرش و احساسات خود را در این روابط با سایر افراد در میان بگذارند؛ زیرا میان باورها و احساسات خود با سایر اعضای جامعه تفاوت چشمگیری می بینند. همین طور نگرانی از آینده رابطه و ابهام در آن و احساس بی معنایی و پوچی و احساس تنهایی فزاینده پس از ترک رابطه می تواند در این افراد ایجاد شود. همچنین از آنجایی که از نظر اجتماعی و فرهنگی راه های جایگزین ازدواج نیز مقبولیتی وجود ندارد؛ موضوع تعهد و بقای رابطه صرفا بر دوش دو طرف می افتد که می تواند برای طرفین استرس و بار مضاعفی را ایجاد کند.

طرفینی که در چنین رابطه ای به سرمی برند به تدریج اشتیاق و علاقه شان در مقایسه با روزهای نخست کاهش می یابد و این حالت در مورد دختران بیشتر است به نحوی که پس از مدتی این احساس به آن ها دست می دهد که بازیچه طرف مقابل شده اند و از آن ها سو استفاده می شود. همچنین ترس از بارداری و همچنین تعیین تکلیف فرزندی که به دنیا می آید موضوع بسیار پرچالشی است. طبق مطالعات کودکانی که در اینگونه رابطه ها متولد می شوند نسبت به سایر کودکان، مشکلات بیشتری در سلامت روانشناختی، یادگیری و …دارند.

تفاوت های میان زن و مرد در راه های جایگزین ازدواج

در مطالعه ای مردان در مقایسه با زنان در راه های جایگزین ازدواج مانند پدیده همخانگی نگرش مثبت تری داشتند. در راه های جایگزین ازدواج مانند همخانگی، زنان تمایل بیشتری دارند که این رابطه را به عنوان مقدمه ازدواج درنظر بگیرند ولی برخلاف آن ها مردان این رابطه را مقدمه ازدواج تلقی نمی کنند و غالبا در این روابط به دنبال شریک جنسی هستند. در این روابط اغلب مردان در مقایسه با زنان بیشتر به دنبال رفع نیازهای جنسی خود هستند و اولویت بعدی آن ها رفع نیازهای عاطفی شان است؛ از سوی دیگر هدف غالب زنان، برآورده کردن نیازهای عاطفی شان است و رفع نیازهای جنسی در اولویت بعدی قرار دارد. همچنین به نظر می رسد که زنان در این روابط تعهد و مسئولیت پذیری بیشتری داشته باشند و از طرف دیگر تعهد مردان در روابط احتمالا کمتر است. ترس از افشای رابطه برای زنان در مقایسه با مردان عواقب و پیامدهای بیشتری می تواند داشته باشند و جدا شدن در این روابط ممکن است بار عاطفی بیشتری را در زنان ایجاد کند.

ارتباط میان راه های جایگزین ازدواج و چالش در ازدواج

به نظر می رسد بسیاری از دلایلی که باعث می شود جوانان به سمت روابط پیش از ازدواج پیش بروند این است که راه های جایگزین ازدواج می تواند فرد را از مواجهه با چالش های ازدواج دور کند؛ البته بسیاری از چالش های ازدواج ذاتی خود ازدواج نیست و می تواند توسط دو طرف، خانواده ها، جامعه و دولت حل و فصل قرار گیرد ولی از آنجایی که چالش های کلان و خرد ازدواج مورد حل و فصل قرار نگرفته است؛ برخی از جوانان با مشاهده‌ی چنین وضعیتی سراغ راه های جایگزین ازدواج می روند تا با چالش های مختلف ازدواج مواجهه نشوند. چالش هایی که غالبا براساس سیاست گذاری های نادرست نگرش های غلط خانواده هاست. به علاوه با ورود به این نوع روابط، ارضای نیازهای عاطفی و جنسی شان با سهولت بیشتری صورت گرفته و والدین و برخی رسوم نادرست ازدواج کنترل کمتری بر آن ها خواهد داشت. پس در نتیجه می توان گفت که راه های جایگزین ازدواج در دوران کنونی، پاسخی در برابر مواجهه نادرست با ازدواج می باشد.

راهکار

جهت کاهش راه های جایگزین ازدواج راهبردهای کلان و خردی وجود دارد. راهبرد های کلان به اقدامات دولت ها و سیاست گذاران نیازمند است از طرفی تلاش رسانه ای جهت آگاه سازی جوانان از عواقب راه های جایگزین ازدواج. همچنین سایر راهبرد ها به تلاش و جدیت خانواده ها و جوانان می تواند بستگی دارد. مثل کوشش والدین در تربیت و آموزش فرزندان، پرهیز از سخت گیری های بی مورد، کاهش هزینه ها و تشریفات ازدواج، احترام متقابل میان والدین و فرزندان می تواند راهکارهای موثری در جهت کاهش راه های جایگزین ازدواج باشد.