مسیر تحول ازدواج در ایران
قسمت دوم: از دوران قاجار و پهلوی تا عصر انقلاب اسلامی
1) ازدواج در دوران قاجار و پهلوی چه صورت بوده است؟
دوره قاجار
در دوران قاجار، ازدواج یکی از مهم‌ترین نهادهای اجتماعی به شمار می‌رفت و جایگاه ویژه‌ای در شکل‌گیری ساختارهای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جامعه داشت. این دوره، جامعه‌ای با ساختار طبقاتی مشخص را نشان می‌دهد که در آن ازدواج، نه‌تنها پیوندی بین دو فرد، بلکه وسیله‌ای برای تقویت روابط خانوادگی و حفظ قدرت و جایگاه اجتماعی بود.
ازدواج در طبقات مختلف جامعه:
1) طبقه اشراف و درباریان:
در میان اشراف و درباریان، ازدواج‌ها عمدتاً به دلایل سیاسی و اقتصادی صورت می‌گرفت. این ازدواج‌ها معمولاً با هدف تحکیم پیوند میان خاندان‌های بانفوذ انجام می‌شد. مهریه‌های سنگین، جهیزیه‌های گران‌قیمت و مراسم مجلل بخشی از این پیوندها بود که نشان‌دهنده جایگاه و قدرت خانواده‌ها بود. بسیاری از ازدواج‌های اشرافی، توافقی بودند و تصمیم‌گیری‌ها بیشتر توسط بزرگان خانواده انجام می‌شد تا خود عروس و داماد.
2) طبقه متوسط
در میان طبقه متوسط، ازدواج همچنان اهمیت اجتماعی داشت، اما تمرکز بیشتر بر ایجاد پیوندهای اقتصادی و همبستگی اجتماعی بود. در این طبقه، مراسم عروسی ساده‌تر از اشراف بود، اما همچنان آیین‌های مذهبی و سنتی مانند عقد، ولیمه و جشن‌های خانوادگی بخش مهمی از فرایند ازدواج محسوب می‌شد.
3) طبقه کارگر
در طبقات پایین‌تر، ازدواج بیشتر به‌عنوان امری ضروری برای تشکیل خانواده و تأمین نیروی کار مطرح بود. در این طبقه‌ها، هزینه مراسم ازدواج کمتر بود و بیشتر بر اساس توانایی‌های مالی خانواده انجام می‌شد. این قشر معمولاً از جهیزیه‌های ساده و مهریه‌های پایین‌تر استفاده می‌کردند و آیین‌های مذهبی و بومی محلی نقش مهمی در مراسم ازدواج داشت.
آداب و رسوم ازدواج در دوران قاجار
* خواستگاری (خواستگاران):
خواستگاری نخستین مرحله ازدواج بود که معمولاً توسط خانواده داماد انجام می‌شد. این مراسم در فضایی رسمی و با حضور بزرگان خانواده برگزار می‌شد. خانواده داماد با هدیه‌هایی مثل پارچه‌های نفیس، قند و شیرینی به خانه عروس می‌رفتند تا رضایت خانواده او را جلب کنند. به عنوان مثال در شهرهای بزرگی مانند تهران، خانواده داماد در مراسم خواستگاری، قندهای تزئین‌شده و ظرفی از گل یا میوه‌های فصلی را به خانه عروس می‌بردند. اگر خانواده عروس موافقت می‌کردند، شیرینی خوران برگزار می‌شد که نماد توافق نهایی بود.
* شیرینی‌خوران:
پس از توافق اولیه میان دو خانواده، مراسم شیرینی‌خوران برگزار می‌شد. این مراسم نوعی نامزدی غیررسمی بود که در آن، مهمانان از شیرینی و تنقلات پذیرایی می‌شدند. در این مرحله، جزئیات مهریه و جهیزیه نیز مورد بحث قرار می‌گرفت.
* مهریه و جهیزیه:
مهریه در دوران قاجار معمولاً شامل پول، زمین یا دارایی‌های گران‌بها بود و به‌عنوان پشتوانه مالی زن تعیین می‌شد. جهیزیه نیز از سوی خانواده عروس تأمین می‌شد و شامل وسایلی نظیر قالی، ظروف مسی، رختخواب و گاهاً چند رأس دام بود.
* عقد و صیغه:
عقد ازدواج در حضور روحانی انجام می‌شد. صیغه عقد اغلب در خانه عروس یا مکان مذهبی خوانده می‌شد و خانواده‌ها برای این مراسم غذا و شیرینی آماده می‌کردند. در این مرحله، سند ازدواج (به خط روحانی یا کاتب) نوشته و مهریه به ثبت می‌رسید.
* حنابندان:
مراسم حنابندان، یک شب قبل از عروسی برگزار می‌شد. این آیین جشن کوچکی بود که در خانه عروس برگزار می‌شد و هدف آن، تزئین دستان عروس با حنا به‌عنوان نمادی از شادمانی و خوشبختی بود. در مناطق جنوبی ایران، حنا را به شکل گل یا طرح‌های خاصی روی دستان و پاهای عروس می‌کشیدند.
* جشن عروسی:
مراسم عروسی معمولاً با هزینه خانواده داماد برگزار می‌شد و بسته به توانایی مالی آن‌ها می‌توانست چند روز به طول بیانجامد. در این جشن، غذاهای متنوعی مانند پلو، خورشت و شیرینی‌های سنتی سرو می‌شد و موسیقی‌دانان محلی برای سرگرمی مهمانان برنامه اجرا می‌کردند.
* رسم پاگشا:
پس از ازدواج، خانواده‌ها مراسمی به نام پاگشا برگزار می‌کردند. در این مراسم، خانواده عروس و داماد زوج جوان را به مهمانی دعوت می‌کردند و هدایایی به آن‌ها می‌دادند تا زندگی مشترک خود را آغاز کنند.
تأثیر ساختار جامعه بر ازدواج:
ساختار سنتی جامعه قاجار به‌شدت مردسالار بود و در این ساختار، ازدواج به‌عنوان وسیله‌ای برای تأمین ثبات خانوادگی و اقتصادی زنان تلقی می‌شد. زنان به‌طور کلی نقش کمتری در انتخاب همسر داشتند و تصمیم‌گیری‌ها معمولاً توسط والدین یا سرپرست خانواده انجام می‌شد.
دوران پهلوی: ازدواج در سایه مدرنیته و سیاست‌های دولت
دوران پهلوی، به‌ویژه با روی کار آمدن رضا پهلوی ، همراه با تحولات گسترده‌ای در ساختارهای اجتماعی و فرهنگی ایران بود. ازدواج، به‌عنوان یکی از نهادهای بنیادین جامعه، از این تغییرات مستثنی نبود. سیاست‌های مدرنیزاسیون و نفوذ فرهنگ غربی در کنار برنامه‌های حکومتی، جنبه‌های سنتی ازدواج را تضعیف و رویکردهای جدیدی را به آن تحمیل کرد.
ازدواج در دوران رضا پهلوی
رضا شاه با هدف مدرن‌سازی جامعه، تغییراتی اجباری در فرهنگ عمومی ایجاد کرد که مستقیماً بر ازدواج تأثیر گذاشت. کشف حجاب، محدود کردن مراسم‌های مذهبی، و تلاش برای ساده‌سازی آیین‌ها، برخی از اقدامات دولت بود. این سیاست‌ها، هرچند به ظاهر برای کاهش هزینه‌های ازدواج و حمایت از خانواده‌ها بود، اما عملاً باعث شکاف عمیق میان طبقات سنت‌گرا و روشنفکران شد. خانواده‌های مذهبی و روستایی این تغییرات را دخالت در فرهنگ بومی می‌دانستند و مقاومت‌هایی را نشان می‌دادند.
ازدواج در دوران محمدرضا پهلوی
در دوران محمدرضا پهلوی ، گسترش نفوذ فرهنگ غربی و تبلیغ مدرنیسم، نگاه به ازدواج را بیشتر به سمت الگوهای غربی سوق داد. افزایش ازدواج‌های عاشقانه و کاهش اهمیت معیارهای سنتی مانند مهریه و جهیزیه در برخی از طبقات شهرنشین مشاهده می‌شد. با این حال، این تحولات بیشتر در شهرهای بزرگ و میان طبقات مرفه رخ داد.
پیامدهای منفی سیاست‌های پهلوی بر ازدواج:
* از بین رفتن آیین های سنتی
سیاست‌های دولت برای ساده‌سازی مراسم‌ها، آیین‌های قدیمی مانند حنابندان، ولیمه و جشن‌های خانوادگی را تضعیف کرد. این تغییرات، حس همبستگی اجتماعی و هویت فرهنگی را در میان نسل جدید کاهش داد.
* دوگناگی فرهنگی
گسترش فرهنگ غربی باعث ایجاد دوگانگی در نگاه به ازدواج شد. از یک سو، ارزش‌های سنتی هنوز در میان بسیاری از خانواده‌ها ریشه داشت و از سوی دیگر، الگوهای غربی، روابط عاشقانه و آزادی‌های فردی را تبلیغ می‌کرد. این دوگانگی باعث تضاد میان نسل‌ها شد.
* تمرکز بر ظاهر و تجملات
با افزایش مدرنیته، گرایش به نمایش قدرت مالی و تجملات در مراسم‌های عروسی به‌ویژه در میان طبقات مرفه افزایش یافت. این روند، فشار اقتصادی زیادی بر خانواده‌های متوسط و فقیر وارد کرد.
2) ازدواج در دوران انقلاب اسلامی به چه صورت بوده است؟
ازدواج پس از انقلاب اسلامی: بازگشت به ارزش‌های دینی و تقویت خانواده
پس از انقلاب اسلامی ایران در سال 1357، ازدواج به‌عنوان یکی از ارکان اصلی جامعه اسلامی بیش از پیش مورد توجه قرار گرفت. دولت و نهادهای مذهبی تلاش کردند با بازگرداندن سنت‌ها و تقویت ارزش‌های دینی، ازدواج را تسهیل کرده و خانواده را به‌عنوان محور اصلی جامعه حفظ کنند. در این دوره، تغییرات مثبتی در قوانین، فرهنگ عمومی، و سیاست‌گذاری‌های مرتبط با ازدواج رخ داد.
1) ترویج ازدواج آسان و ساده‌سازی آیین‌ها:
یکی از پیام‌های انقلاب اسلامی، بازگشت به ساده‌زیستی و دوری از تجمل‌گرایی بود. در این راستا، ازدواج آسان به‌عنوان یک ارزش تبلیغ شد و بسیاری از آیین‌های پرهزینه که مانعی برای ازدواج جوانان محسوب می‌شد، مورد بازنگری قرار گرفت.
اتفاقات پس از انقلاب اسلامی: مراسم‌های ازدواج جمعی به‌ویژه برای جوانان کم‌بضاعت برگزار شد که باعث کاهش هزینه‌های ازدواج و ترویج همبستگی اجتماعی شد.
2) قوانین حمایتی برای خانواده و ازدواج:
پس از انقلاب، قوانینی برای حمایت از ازدواج و تقویت بنیان خانواده تصویب شد:
* افزایش تسهیلات مالی: دولت از طریق ارائه وام ازدواج و تسهیلات مالی تلاش کرد موانع اقتصادی ازدواج را کاهش دهد.
* قانون ترویج ازدواج جوانان: این قانون با هدف حمایت از جوانان برای تشکیل خانواده و تأمین مسکن و اشتغال آن‌ها تصویب شد.
3) ترویج فرهنگ ازدواج از دیدگاه اسلامی:
پس از انقلاب، رسانه‌ها، آموزش و نهادهای فرهنگی به‌طور گسترده به ترویج ارزش‌های اسلامی در ازدواج پرداختند. مفاهیمی چون تعهد، محبت و رعایت حقوق همسران در خانواده در فرهنگ عمومی برجسته شد.
4) برگزاری مراسم‌های مذهبی و فرهنگی:
در این دوره، مراسم‌های ازدواج با محوریت ارزش‌های اسلامی رواج بیشتری یافت. آیین‌هایی مانند خواندن خطبه عقد توسط روحانیون، تأکید بر رعایت اصول شرعی و پرهیز از اسراف، اهمیت بیشتری پیدا کرد.
5) تشکیل نهادهای مشاوره و آموزش خانواده:
برای حمایت از زوج‌های جوان و تقویت بنیان خانواده، مراکز مشاوره ازدواج و خانواده تأسیس شد. این مراکز خدماتی مانند آموزش مهارت‌های زندگی و مشاوره قبل از ازدواج را ارائه کردند.
جمع بندی
ازدواج در ایران در طول تاریخ تحولات زیادی را تجربه کرده است. در دوران قاجار، ازدواج عمدتاً تحت تأثیر رسوم سنتی و دینی بود و خانواده‌ها نقش اصلی را در تصمیمات ایفا می‌کردند. در دوران پهلوی، با سیاست‌های مدرنیزاسیون، ازدواج بیشتر به‌سمت الگوهای غربی و تجمل‌گرایی رفت، که موجب تضعیف سنت‌ها و ایجاد شکاف‌های فرهنگی شد.پس از انقلاب اسلامی، ازدواج دوباره به‌عنوان یک نهاد دینی و خانوادگی تقویت شد. دولت با ارائه قوانین حمایتی و ترویج فرهنگ ازدواج ساده و اسلامی، تلاش کرد مشکلات اقتصادی و اجتماعی را کاهش داده و ازدواج را تسهیل کند.در مجموع، هر دوره تاریخی ویژگی‌ها و چالش‌های خاص خود را در زمینه ازدواج داشت، اما نهاد ازدواج همیشه به‌عنوان یکی از ارکان مهم فرهنگی و اجتماعی در ایران باقی ماند.
